Гісторыка-мемуарная літаратура
Пры ўсёй сваёй грамадска-палітычнай значнасці і той велізарнай ролі, якую адыграла царкоўна-палемічная публіцыстыка ў нацыянальным і культурным жыцці беларускага і ўкраінскага народаў, яна з прычыны свайго функцыянальнага прызначэння не магла быць у поўнай меры выразніцай свецкіх інтарэсаў і запатрабаванняў грамадства. Вось чаму, калі ў другой палове XVI ст. традыцыйнае летапісанне па сутнасці спыніла сваё далейшае развіццё, на змену яму прыйшлі разнастайныя творы ў выглядзе гістарычных аглядаў, хранографаў, мемуараў, сінопсісаў, сямейных дзённікаў, у цэнтры ўвагі якіх былі пытанні гісторыі і яе развіцця на пэўных этапах дзяржаўнага і грамадскага жыцця народа. Істотнай рысай гэтых помнікаў свецкага пісьменства было тое, што ўсе яны ствараліся па свежых слядах падзей і выдзяляліся ўзросшай цікавасцю да асобы чалавека, яго запатрабаванняў, імкненняў і сацыяльнага быту.
У станаўленні гэтага роду літаратурнай творчасці, у фарміраванні яе жанравай структуры і формы выкладання гістарычных падзей пэўную ролю адыграла афіцыйна-дакументальная літаратура і ў прыватнасці пратаколы-дзённікі (дыярыушы) дзяржаўных сеймаў Рэчы Паспалітай, у якіх даволі ярка праявілася характэрная для таго часу тэндэнцыя да "алітаратурвання" дзелавых запісаў. Сеймавыя прамовы некаторых паслоў і сенатараў у гэтых дыярыушах чытаюцца як высокамастацкія творы. Яны вызначаюцца выразнай, сакавітай мовай і з'яўляюцца яркімі ўзорамі аратарскай красамоўнасці.
Наколькі вялікай была цяга да "алітаратурвання" дзелавога пісьменства, сведчыць перапіска аршанскага старасты Філона Сямёнавіча Кміты-Чарнабыльскага (1530-1587) з членамі каралеўскай рады Вялікага княства Літоўскага. "Допісы" яго ўяўляюць сабой сакрзтныя данясенні аб пагранічным жыцці, ваенных справах і намерах рускага цара Івана Грознага. Важная і яшчэ адна акалічнасць. Кіруючыя колы Вялікага княства Літоўскага, скарыстаўшы тое, што Рэч Паспалітая апынулася ў паласе зацяжнога бескаралеўя пасля смерці Жыгімонта II Аўгуста (1572) і кароткачасовага знаходжання на польскім троне французскага прынца Генрыха Валуа (1574), пачалі весці сакрэтныя перагаворы з Масквою адносна магчымага вылучэння на польскі каралеўскі трон Івана Грознага або яго сына Фёдара. Сам Кміта-Чарнабыльскі непасрэднага ўдзелу ў гэтых перагаворах не прымаў, але пра ўсё добра ведаў і па абавязку дзяржаўнай службы паведамляў аб маскоўскіх справах у Вільню. Перапіска Кміты-Чарнабыльскага мае значную цікавасць і па змесце, і па форме. Аўтар "Допісаў" не проста паведамляў аб тых ці іншых фактах эканамічнага, палітычнага і дзяржаўнага жыцця Маскоўскай дзяржавы або Рэчы Паспалітай, а даваў ім сваю ацэнку. Дзелавую перапіску ён ажыўляў каларытнай бытавой лексікай, яркімі эпітэтамі і трапнымі параўнаннямі, прымаўкамі і прыказкамі, што надавала ёй эмацыянальную афарбоўку, мастацкую выразвасць: "Коли топили, топор давали, а выплывши - ни топорніца"; "Яко доробило лихо, прорежутся и зубы"; "Ожегшися на молоце, велено на воду дуть"; "И каши не хочу, и по воду не иду"; "Просто як овца: где их больш берет волк, там оне дальше за ним идут" і інш. Напісаныя ў апавядальным стылі жывой народнай мовай, некаторыя допісы Кміты-Чарнабыльскага выходзяць за рамкі дзелавых данясенняў і набліжаюцца да літаратурных твораў. ............
