Сацыяльна-эканамічнага становішча Беларусі ў канцы ХIХ стагоддзя

Вядучым працэсам сацыяльна-эканамічнага становішча парэформеннай Беларусі было развіццё капіталізму. Першыя два парэформенныя дзесяцігоддзі адносяцца да ліку пераходных, калі адбывалася разбурэнне феадальных адносін сельскай гаспадарцы, завяршаўся працэс тэхнічнага перааснашчэння прамысловасці, ствараўся механізаваны транспарт і складаліся новыя, характэрныя для капіталістычнага грамадства сацыяльныя слаі насельніцтва-пралетарыят і прамысловая буржуазія.

Зацвярджэнне капіталізму, як дамінуючай сацыяльна- эканамічнай сістэмы адносіцца к канцу XIX — пачатку XX стст. Развіццё яго адбывалася ва ўмовах хоць і мадэрнізаванай, але па сутнасці старой палітычнай сістэмы, пры захаванні самадзяржаўнага і саслоўнага ладу. Гэта накладвала пэўны адбітак на сацыяльна-эканамічныя працэсы як на Беларусі, так і ў парэформеннай Расіі ў цэлым, абумовіла іх цяжкасці і супярэчлівасці.

Пасля адмены прыгоннага права асноўнай у эканоміцы Беларусі паранейшаму заставалася сельская гаспадарка, характэрнай рысай якой было спалучэнне капіталістычных адносін з перажыткамі прыгонніцтва. Наяўнасць перажыткаў, і перш за ўсё буйнога памешчцкага землеўладання, вызначыла для Беларусі павольны, паступовы ("прускі") шлях буржуазна-аграрнай эвалюцыі, пры якой буйная памешчыцкая гаспадарка надоўга захавала сваё прыгонніцкія рысы. У 70-х гадах у Беларусі памешчыкам належала звыш 50,5 % ўсёй зямлі, а сялянам — менш 33,4%. Буйныя памешчыкі валодалі дзесяткамі і сотнямі тысяч дзесяцін зямлі. У значнай колькасці сялянскіх двароў ва ўласнасці знаходзілася ад 2 да 5 дзесяцін.

Засілле латыфундыяльнага землеўладання ўзмацнялася цераспалосіцай і неразмежаванасцю мноства сялянскіх і памешчыцкіх зямель.

У заходняй і цэнтральнай Беларусі захаваўся таксама і другі інстытут сярэднявечча — зямельныя сервітуты (права сялян карыстацца некаторымі ўгоддзямі, якія належаць памешчыкам) і агульнымі (сялянскія і памешчыіцкія) пашамі. У 60-я гады XIX ст. імі было ахоплена тут 56% сялянскіх двароў.

У развіцці сельскай гаспадаркі Беларусі ў другой паловы XIX ст. трэба вылучыць два перыяды. Першы з іх ахоплівае 60—70-я гады, другі — 80—90-я гады. Першы перыяд з'явіўся часам пакутлівага выспевання капіталістычных адносін, шырокім распаўсюджваннем адработачнай сістэмы, сутнасць якой заключалася ў апрацоўцы зямлі памешчыка сялянскім інвентаром за прадастаўленне яму ў арэнду ворыўнай зямлі і іншых угоддзяў. Вялікае распаўсюджанне адработачная сістэма атрымала ў Віцебскай і Магілёўскай губернях. У Мінскай, Гродзенскай і Віленскай губернях памешчыкі шырока выкарыстоўвалі працу наёмных рабочых. Але і ў гэтых губернях адработкі займалі значнае месца, асабліва падчас збору збожжа і сенажаці. Трэба адзначыць, што ў цэлым тэхнічная ўзброенасць у земляробстве як у памешчыцкай, так і ў сялянскай гаспадарцы амаль нічым не адрознівалася ад дарэформеннай.

Нягледзячы на рэшткі феадальна-прыгонніцкіх адносін, капіталізм у сельскай гаспадарцы Беларусі развіваўся адносна хутка ў параўнанні з іншымі рэгіёнамі Расійскай імперыі. Гэтаму садзейнічал шэраг абставін: развіццё прамысловасці, сістэмы капіталістычнага крэдыту, рост чыгуначнага будаўніцтва і гарадоў, канцэнтрацыя войскаў на тэрыторыі Беларусі. ............