Тэма: Вывучэнне беларускай мовы ў пачатку ХХ стагоддзя
Распрацоўка агульных пытанняў беларускага мовазнаўства
Храналагічна перыядам пачатку ХХ ст. лічацца 1900 – 1917 гг. Гэта непрацяглы па часе, але надзвычай змястоўны перыяд, які характарызуецца зрухамі у самім падыходзе грамадскасці да беларускай мовы і зрухамі ў яе навуковай распрацоўцы.
Узмацненне нацыянальна-вызваленчых настрояў прымусіла царскі ўрад пайсці на ўступкі і дазволіць друкаванне на нацыянальных мовах. Так з’яўляюцца першыя беларускія легальныя газеты “Наша доля” і “Наша ніва”. У розных гарадах краіны ствараюцца беларускія выдавецтвы – “Загляне сонца і ў наша аконца”, “Наша ніва”, “Наша хата”, “Беларускае выдавецкае таварыства” ў Вільні, “Мінчук” у Мінску і г.д. Усё гэта спрыяла таму, што за гэты невялікі перыяд па беларускай мове выйшла 245 розных кніг, некалькі перыядычных выданняў (для параўнання – за ўсё ХІХ ст. толькі 75 кніг). У пачатку ХХ ст. перавыдаюцца творы В.Дуніна-Марцінкевіча, Ф.Багушэвіча, друкуюцца творы Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча. Пачалося адраджэнне беларускай літаратуры, пра што прыхільна і наадварот, рэзка адмоўна, пачала пісаць руская прэса. У студзеньскім нумары часопіса “Вестник Европы” за 1911 г. быў надрукаваны змястоўны прыязны артыкул пра развіццё новай беларускай літаратуры “Белорусские поэты” А.Л.Пагодзіна. Аўтар вітаў адраджэнне беларускай літаратуры і актыўную творчасць беларускіх паэтаў. Такі ж цікавы і змястоўны нарыс М.Я.Янчука “Несколько слов о новейшей белорусской литературе” быў апублікаваны ў часопісе “Известия Общества славянской культуры” (М., 1912; Т.1, кн. 1).
Ва ўкраінскім друку папулярызаваў беларускую літаратуру вядомы вучоны І.С.Свянціцкі. У 1908 г. ён апублікаваў спачатку ў львоўскай газеце “Діло”, а потым выдаў асабнай кніжкай даследаванне “Адраджэнне беларускага пісьменства”. За тое, што ў кніжцы змяшчаліся адкрыта рэвалюцыйныя вершы “Суседзям у няволі” Цёткі, “Там”, “Што ты спіш?” Я.Купалы, яна адразу ж была канфіскавана ўладамі. У рэвалюцыйны час І.С.Свянціцкі надрукаваў таксама артыкул “Асновы адраджэння беларускага пісьменства” (1914). Такія ж добразычлівыя выказванні пра беларускую літаратуру з’явіліся ў польскім, чэшскім друку, у працах некаторых заходнееўрапейскіх вучоных. Рускі ж царызм па-ранейшаму адмаўляў самастойнасць беларускага народа і яго мовы. У прадмове ў царскай Думе ў 1910 годзе тагачасны кіраўнік урада П.А.Сталыпін яшчэ раз сцвердзіў, што “Заходні край ёсць і будзе край рускі назаўсёды, навекі”. Беларускую мову па-ранейшаму называлі пераважна “наречием”. Але нават называючы мову беларускага народа “наречием” ва ўмовах недасканалай лінгвістычнай тэрміналогіі, многія перадавыя вучоныя ўсведамлялі яе самастойнасць, раўнапраўнасць разам з рускай і ўкраінскай. Тэрмін “беларуская мова” больш паслядоўна замацаваўся ў рускім мовазнаўстве. Сярод расійскіх даследчыкаў, якія аддвалі перавагу гэтаму тэрміну найперш варта згадаць найвыдатнейшага лінгвіста А.А.Шахматава і аўтара прац па агульным мовазнаўстве і гісторыі мовы В.Паржазінскага. У такіх умовах адбывалася навуковая дзейнасць Я.Карскага, якая вельмі спрыяла зрухам у вызначэнні статуса беларускай мовы. Дзейнасць Я.Карскага ўзняла навуковую распрацоўку беларускай мовы на небывалую вышыню. ............